Vergi ödəyicisi hansı halda Arayışda Məcəllənin 151.1-ci və ya 151.2-ci maddələrini tətbiq edir?

Vergi Məcəlləsinin 151.5-ci maddəsi üzrə metodu seçən vergi ödəyicisi 151.1-ci və ya 151.2-ci maddəsi üzrə arayış vermək hüququna malik olmur. Amma vergi ödəyicisinin 151.1-ci və 151.2-ci maddələrindən birini seçmək hüququ yaranır. Vergi Məcəlləsinin 151.3-cü maddəsinə əsasən, vergi ödəyicisi il ərzində cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirməyin yuxarıdakı iki mümkün metodundan birini seçir və hər il aprel ayının 15-dək bu barədə vergi orqanına məlumat verir. Vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirmək üçün bu Məcəllənin 151.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan metodu seçdiyi halda, hər rüb başa çatdıqdan sonra 15 gün ərzində mənfəətdən və ya gəlirdən hesablanmış cari vergi məbləği barədə vergi orqanına arayış təqdim etməlidir. Əks halda vergi orqanı bu Məcəllənin 151.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan metodu tətbiq edir. Vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirmək üçün tətbiq etdiyi metod barədə məlumat vermədiyi halda vergi orqanı birinci metodu tətbiq edir və həmin metod vergi ilinin sonunadək dəyişdirilmir.
Təcrübədə vergi ödəyicilərinin cari vergi ödəməsi ilə bağlı ən çox anlaşılmazlıq yaşadığı maddə Vergi Məcəlləsinin 151.3-cü maddəsidir. O səbəbdən maddənin tələbləri ilə bağlı vacib iki məqama diqqət yetirək.
Birinci məqam ondan ibarətdir ki, vergi ödəyicisindən hər il aprel ayının 15-dək Vergi Məcəlləsinin 151.1-ci və ya 151.2-ci maddəsindəki metodu seçməklə bağlı hər hansı ərizə və ya məktub forması tələb olunmur. Vergi ödəyicisi hesabat ilinin birinci rübündən sonrakı ayın, yəni aprel ayın 15-dək ilk rüb üzrə “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında Arayış”ını Vergi Məcəlləsinin 151.2-ci maddəsinə uyğun olaraq təqdim edirsə, deməli artıq həmin metodu seçmiş sayılır. Əgər vergi ödəyicisi həmin müddətə qədər “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında Arayış”ı təqdim etməzsə, bu halda vergi orqanı vergi ödəyicisinin həmin il üzrə Vergi Məcəlləsininin 151.1-ci maddəsinin metodunu seçdiyini qəbul edir.
İkinci məqam vergi ödəyicisinin Vergi Məcəlləsinin 151.1-ci və ya 151.2-ci maddəsi üzrə hansı metodu seçməsi haqqında vergi orqanına məlumat verməsinin tarixi ilə bağlıdır. Maddədə qeyd edilir ki, vergi ödəyicisi hər il aprel ayının 15-dək bu barədə vergi orqanına məlumat verməlidir. Vergi ödəyicisinin hesabat ilində ilk olaraq seçdiyi metod vergi orqanı tərəfindən əsas götürülür.
Misal 1. Vergi ödəyicisi 15 aprel 2022-ci ilədək “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında Arayış”ı Vergi Məcəlləsinin 151.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan, yəni mənfəətin (gəlirin) ¼-i ilə təqdim edəcək. Daha doğrusu, vergi ödəyicisi arayışı təqdim etmədiyi üçün vergi orqanı hesablamanı Vergi Məcəlləsinin 151.1-ci maddəsinə uyğun olaraq həyata keçirəcək. Əgər növbəti rübdə dövriyyəsinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq vergi ödəyicisi 2-cü rüb üzrə “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında Arayış”ı Vergi Məcəlləsinin 151.2-ci maddəsi ilə təqdim etmək istəsə, vergi orqanı ona bu imkanı yaratmayacaq. Çünki vergi ödəyicisinin hesabat ilinin aprel ayının 15-dək seçdiyi metod Vergi Məcəlləsinin 151.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan olub.
Misal 2. Vergi ödəyicisi 15 aprel 2022-ci il tarixdə “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında arayış”ı Vergi Məcəlləsinin 151.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan metodla təqdim edib. Vergi ödəyicisi ikinci rübdə eyni metodu tətbiq etsə də, dövriyyəsi olmadığı üçün 3-cü və 4-cü rüblər üçün arayış formasını təqdim etməyib. Bu halda vergi orqanı arayış təqdim edilmədiyi üçün Vergi Məcəlləsinin 151.2-ci yox, 151.1-ci metodunu tətbiq edəcək.
Misal. 3. Vergi ödəyicisi hesabat ilinin ilk rübündə “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında Arayış”ı Vergi Məcəlləsinin 151.2-ci maddəsinə nəzərdə tutulan qaydada təqdim etsə də, növbəti rüb arayış təqdim etmədiyi üçün vergi orqanı cari vergi ödəmələrinin hesablanmasını 151.1-ci maddəyə uyğun həyata keçirəcək. Vergi orqanı ikinci rüb üzrə hesablamanı Vergi Məcəlləsinin 151.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan metodla apardığı üçün vergi ödəyicisinin üçüncü rübdə Vergi Məcəlləsinin 151.2-ci maddəsindəki metodu seçmək hüququ yaranmayacaq.
Misal 4. Vergi ödəyicisi vergi orqanına hesabat ilinin 1-ci rübü üzrə arayışı Vergi Məcəlləsinin 151.2-ci maddəsinə uyğun olaraq təqdim etsə də, vergi orqanı tərəfindən hesablama Vergi Məcəlləsinin 151.1-ci maddəsinə uyğun aparılaraq, göstəricilər şəxsi hesab vərəqəsinə işlənilib. Bu halda vergi ödəyicisi vergi orqanına müraciət edir və vergi orqanı cari vergi ödəməsi haqqında arayışın təqdim edilmə tarixi bitdikdən sonra şəxsi hesab vərəqəsində düzəliş həyata keçirir.
Qeyd edək ki, son hala 2021-ci ildə çox rast gəlinirdi. Çünki “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında Arayış” təqdim edildikdən sonra məlumatlar vergi orqanı tərəfindən şəxsi hesab vərəqəsinə əllə işlənilirdi. Hazırda “Cari vergi ödəmələrinin hesablanması haqqında Arayış”da göstərilən məlumatlar birbaşa şəxsi hesab vərəqəsinə işlənildiyi üçün misalımızda qeyd edilən halla rastlaşma ehtimalı demək olar ki, yoxdur.