İşçinin tam iş vaxtının tənzimlənməsi

İş vaxtı normasının tənzimlənməsi sadə görünsə də, işəgötürənlə işçi arasında müzakirə obyekti olan məsələlərdən biridir. Mövzunu insan resurslarının idarə olunması üzrə mütəxəssis Nihad Əliyev şərh edir.

Əmək Məcəlləsinin 89-cü maddəsində göstərilir ki, tam iş vaxtı – müddəti bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş həftəlik və gündəlik iş saatları ərzində işçilərin əmək funksiyasını yerinə yetirməsi üçün müəyyən edilmiş zamandır. Gündəlik normal iş vaxtının müddəti səkkiz saatdan artıq ola bilməz. Gündəlik normal iş vaxtına uyğun olan həftəlik normal iş vaxtının müddəti isə 40 saatdan artıq müəyyən edilə bilməz.

Məcəllənin 90-cı maddəsinə əsasən, bir qayda olaraq, iki istirahət günü olan beşgünlük iş həftəsi müəyyən edilir. İstehsalın, işin, xidmətin və əmək şəraitinin xarakterindən asılı olaraq işəgötürən və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanı həftəlik tam iş vaxtının müddəti çərçivəsində altıgünlük iş həftəsi də müəyyən edə bilər. Altıgünlük iş həftəsində həftəlik norma 40 saat olduqda gündəlik iş vaxtının müddəti 7 saatdan, həftəlik norma 36 saat olduqda gündəlik iş vaxtının müddəti 6 saatdan, həftəlik norma 24 saat olduqda isə gündəlik iş vaxtının müddəti 4 saatdan çox ola bilməz.

Təcrübədə istehsalat təqvimi əsasında 6 günlük iş həftəsi ilə işləyən müəssisələrdə yaranan maraqlı məqamı qeyd etmək istərdim. Hər il dekabr ayının sonu Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən “İstehsalat təqvimi” tərtib olunur. Həmin təqvimin Əmək Məcəlləsinin 89-cu və 96-cı maddələrinə əsasən, tam iş vaxtı normasının, iş vaxtının cəmlənmiş uçotunun müəyyən edilməsi və digər iş rejimlərinin tətbiqində istfadə məqsədilə tərtib olunmasına baxmayaraq, altıgünlük iş həftəsi ilə çalışan müəssisələrdə bəzi aylarda iş saatları “İstehsalat təqvimi”ndə müvafiq aylar üzrə qeyd olunan iş saatlarına nisbətən az və ya çox olur. Bu zaman həmin müəssisələrdə aylar üzrə iş saatları “İstehsalat təqvimi”ndə qeyd olunan iş saatlarından az olarsa, həmin ay işçiyə az işləməsinə baxmayaraq, əmək müqaviləsi üzrə müəyyən olunan əməkhaqqı tam ödəniləcəkdir. Ancaq həmin müəssisələrdə müvafiq aylar üzrə iş saatları “İstehsalat təqvimi”ndə qeyd olunandan çox olduğu hallar üçünsə, əmək qanunvericiliyinə dövlət nəzarətini həyata keçirən qurumun (Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti) yanaşması budur ki, artıq saatlar Əmək Məcəlləsinə əsasən, iş vaxtından artıq iş saatları kimi qiymətləndirilib, işçiyə əlavə əməkhaqqı ödənilməlidir.

Tutaq ki, “İstehsalat təqvimi”nə əsasən, 2022-ci ilin fevral ayında 160 iş saatı mövcuddur, lakin 162 saat iş vaxtı yaranıb. Bu halda, Əmək Məcəlləsinə əsasən, 2 saat üçün işçiyə əlavə əməkhaqqı ödənilməlidir.

Təcrübədə tam iş rejiminə uyğun olan və daha çox tətbiq olunan iş rejimi saat 09:00-da başlayıb 18:00-da bitir. Bununla bağlı ən çox verilən suallardan biri budur ki, göstərilən iki vaxt arasında faktiki 9 saat müddət olmasına başlayaraq, iş vaxtının uçotu cədvəlində (tabeldə) niyə iş vaxtı 8 saat qeyd olunur? Qanunvericiliyə əsasən, iş vaxtı ərzində işçiyə istirahət vaxtı və ya nahar vaxtı müəyyən olunur və həmin vaxt ərzində işçi işdən ayrılır. Təcrübədə nahar fasiləsi saat 13:00-14:00 arası – 1 saat müəyyən olunur. İstirahət və ya nahar vaxtı iş vaxtına daxil edilmədiyi üçün işçi saat 09:00-dan 18:00-dək 8 saat işləməlidir. Buna görə də müəssisələrdə tərtib olunan iş vaxtının uçotu cədvəlində (tabeldə) gündəlik 8 saat iş vaxtı qeyd olunur. İşçilər ilə bağlanan əmək müqaviləsində iş vaxtı müəyyən olunan zaman istər iş günü ərzində olan iş saatlarına, istərsə də həftəlik iş günlərinə xüsusi diqqət etmək lazımdır.

Əmək Məcəlləsinin 90-cı maddəsində həftəlik iş günlərinin sayının 5 və ya 6 gün müəyyənləşdirildiyi qeyd edilsə də, təcrübədə həftəlik iş günlərinin sayı tərəflərin razılığı ilə müəyyən olunur.

Misal: Tutaq ki, “AZE CONSULTİNG” MMC-də işçi və işəgötürən arasında bağlanmış əmək müqaviləsində tərəflərin razılığı ilə həftədə 4 iş günü, 3 istirahət günü qeyd olunub. Bu, qanuna zidd deyil.

İşçi və işəgötürən arasında bağlanan əmək müqaviləsində aşağıda qeyd olunan normaları mütləq gözləmək lazımdır:

gündəlik iş saatı norması;
həftəlik iş saatı norması;
iş günlərində istirahət vaxtının və ya nahar vaxtının müəyyən olunması;
həftələrarası istirahət gününün (günlərinin) müəyyən olunması.
Bəzən müqavilədə işçinin iş vaxtı dəqiq göstərilmir, yəni sərbəst iş rejimi qeyd olunur. Bu, ciddi problemlər yarada bilər. İş və istirahət vaxtı əmək şəraitinin əsas şərtlərindəndir və əmək müqaviləsində dəqiq qeyd olunmalıdır.

Yekun olaraq bildirmək istərdim ki, Əmək Məcəlləsində qeyd olunan normaları gözləmək şərtilə, gündəlik iş saatları iş günlərində mövcud istirahət vaxtları, nahar fasiləsi vaxtları, həftəlik iş günləri və həftələrarası istirahət günlərinin vaxtları tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə müəyyən olunur. Adətən, iş günlərində istirahət vaxtı saat 13:00-dan 14:00-dək qeyd olunur. Amma bu o demək deyil ki, fərqli vaxtlar müəyyən oluna bilməz. Bununla bağlı qanunvericilikdə hər hansı tələb yoxdur. Həftələrarası istirahət günlərinin şənbə və bazar günləri olması ilə bağlı da qanunvericilikdə tələb yoxdur. İstirahət günləri, eləcə də iş vaxtı ərzində istirahət və nahar vaxtları tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə müəyyən oluna bilər.